بعد از مطالب منتشر شده از سوی رئیس جمهور محترم درباره زمین لرزه تهران، موجی از اخبار و مصاحبه ها در جراید و منابع خبری مجازی صورت گرفت که شاید از نظر برخی فعالین سیاسی، دارای آثار سوء سیاسی و اجتماعی باشد؛ اما از منظر بسیاری از کارشناسان علوم زمین و مدیریت بحران، نوید دهنده یک تحول جدی در بازنگری سیاست های کلی مدیریت شهری در کشور و به ویژه در شهر تهران است.

اما آنچه که دلیلی برای نگاشتن مطلبی با تیتر "تهران خواهد لرزید" شد، این بود که واقعیت آن است که بمب ساعتی زلزله تهران به شماره افتاده و نزدیک به بیست سال است که کارشناسان زلزله شناسی و مدیریت بحران هشدار لرزه خیزی تهران را داده اند.

قبل از پرداختن به موضوع زمین لرزه تهران و بررسی ابعاد آن، اشاره به یک نکته ضروری به نظر می رسد و آن توجه ویژه همه به بحث اثر معنویت در جامعه و آثار آن بر محیط اطراف، من جمله زمین است. امروز شواهد زیادی از اثربخشی آثار روحی معنوی انسان بر فضای مادی به دست آمده است.اگرچه اثر رواج فساد و بی بندوباری در وقوع زلزلهازنگاه علم غربی اثبات نشده (آن هم با علم ناقص بشر) وهنوز نظریه خاصی در این باره در مجلات تخصصی بین المللی!درج نشده است، اما تجربه های بشری توصیفات خوبی را در اینزمینهبدست می دهد.

اما بیان این نکته ضروری است که اولا برخی فیزیک دانان ژاپنی و آمریکایی در برخی تحقیقات اولیه خود درباره آثار معنویت بر محیط ماده به نتایج ارزنده و قابل توجهی رسیده اند؛ تحقیقات جالب Masaru Emoto را در مورد آب، به حتم شنیده و دیده اید، پس می تواند این آثار در سایر اجرام و اجسام نیز رخ دهد. در ثانی در جامعه ای که باورهای آن بر پایه معنویت شکل گرفته و پشتوانه باورهای معنوی آن قران کریم، احادیث مستند رسول خدا و ائمه اطهار است، توجه و عمل نمودن به دستورات دین یک امر بدیهی است. پس امید است نکته فوق مورد توجه همه قرار گیرد که توکل به خدا و امید به امداد الهی و تلاش در رسیدن به هدف، راهشگای بزرگترین مشکل ها و مصائب خواهد بود.

برای آنکه کمی از ابعاد فاجعه زمین لرزه تهران آگاه شویم، لازم است که برخی اطلاعات قابل هضم و آمارهای مستند را مرور کنیم. بیان این اطلاعات دید ما را نسبت به مسئله باز خواهد کرد.

البته امیدوارم مطلبی که امروز در اختیار شما قرار می دهم همانند مطلب "بمب ساعتی" نباشد که یک روز بعد از انتشار آن زمین لرزه 4 ریشتری شرق تهران رخ داد!

منطقه البرز و به ویژه تهران از لحاظ لرزه خیزی جزء مناطق پرخطر به حساب می آیند، این بدان معنی است که قدرت تخریب و آستانه خطر در منطقه البرز بسیار بالا بوده و در پی آن تناوب لرزه ها در آن پایین است. به عبارت دیگر تعداد زمین لرزه رخ داده در منطقه ای مانند تهران در یک دوره زمانی مانند 100 سال پایین بوده و بعد از دوره 100 یا 200 ساله زمین لرزه بزرگی در آن رخ می دهد که خوشایند مردم آن شهر و منطقه نیست؛ چرا که لرزه خیزی زیاد در طول سال در یک منطقه می تواند مانع زمین لرزه های بزرگ 7 تا 8 ریشتری در آن منطقه شود. به طور مثال می توان به دامنه های رشته کوه زاگرس اشاره کرد که تعداد زمین لرزه ها در طول سال در آن بسیار زیاد بوده و بزرگی آن معمولا در حد 4 ریشتر است و در مقابل رشته کوه البرز در طول سال کمتر دچار زمین لرزه بوده، ولی در مواقعی که زمین لرزه در آن صورت می گیرد، خرابی های بسیاری به بار می آورد.

تهران و شعاع 200 کیلومتری اطراف آن هزاران زمین لرزه مخرب را در طول تاریخ شاهد بوده است و این لرزش ها باعث ویرانی کامل و آسیب جدی این شهر و منطقه شده است که تنها بخشی از آنها به واسطه مطالعات صورت گرفته در کتاب های تاریخی و همچنین تحقیقات صورت گرفته بر روی گسل ها و آثار گسلش و پژوهش های باستان شناسی ثبت گردیده اند. در اینجا به برخی از زمین لرزه ثبت شده محدوده تهران اشاره می کنیم :

سال 122 خورشیدی، شرق شهر ری با بزرگی 2/7 ریشتر
سال 234 خورشیدی، شهر ری با بزرگی 1/7 ریشتر
سال 337 خورشیدی، ری- طالقان- شمیران با بزرگی 7/7 ریشتر
سال 556 خورشیدی، ری- کرج- قزوین با بزرگی 2/7 ریشتر
سال 1044 خورشیدی، زلزله دماوند با بزرگی 5/6 ریشتر
سال 1209 خورشیدی، دماوند- شمیرانات با بزرگی 1/7 ریشتر
سال 1341 خورشیدی، بوئین زهرا با بزرگی 2/7 ریشتر
سال 1352 خورشیدی، ورامین و ایوانکی با بزرگی 5 ریشتر
سال 1369خورشیدی، رودبار و منجیل با بزرگی 4/7 ریشتر.
سال 1376 خورشیدی، ورامین، 7/4 ریشتر
سال 1383 خورشیدی، فیروز آباد، 3/6 ریشتر
سال 1388 خورشیدی، شرق تهران و شمال پاکدشت، 4 ریشتر

با توجه به زمین لرزه های صورت گرفته در تهران و حوالی آن، کارشناسان دوره تناوب زمین لرزه های بزرگ را در تهران در حدود 150 تا 200 سال پیش بینی می کنند؛ آخرین زمین لرزه بزرگ بالای 7 ریشتر در محدوده تهران را مربوط به سال 1209 هجری شمسی دانسته که مربوط به گسل شمال تهران است و با این حساب انتظار زمین لرزه بزرگ بالای 7 ریشتری را در تهران دور از ذهن نمی دانند.

گسل های شناسایی شده در شهر تهران!

منطقه تهران و دشت های اطراف آن جزء مناطق گسلی پیچیده به حساب می آیند، که علت چنین گسلش پیچیده ای برآیند نیروهای وارده از سوی صفحات فلات ایران است، به طور کلی گسل های تهران به دو دسته اصلی و فرعی تقسیم می شوند که به طور مختصر به برخی از مهمترین آنها اشاره می کنیم:

1-گسل معکوس آهار: این گسل قسمتی از گسل معروف مشا فشم را تشکیل داده است که باطولی در حدود ??? کیلو متر از جنوب غربی شاهرود در شرق ، تا آبیک در غرب ادامه دارد و شیبی در حدود ?? تا ?? درجه به سمت شمال دارد.قسمتی از این گسل در ناحیه آهار که یکی از سه شاخه فرعی آن است گسل آهار نامیده می شود.

2-راندگی شمال تهران: این گسل در مجموع بیش از ?? کیلو متر طول دارد و باعث راندگی سازند های ائوسن بر روی آبرفت های سازند های هزاردره گردیده است.ناحیه گسله در برخی موارد شامل گسل های موازی دیگری است که در سازند کرج عمل کرده است.این گسل دارای راستای شرقی ـ غربی و شیب آن به سمت شمال است.در دره حصارک شیب گسل ??-?? درجه به سمت شمال ،در فرحزاد شیب آن ??-?? درجه به سمت شمال است.این گسل در پای کوه های البرز قرار دارد وتا نزدیکی کرج ادامه می یابد.

تصویری دیگر از گسل شمال تهران - به نزدیکی ساختمان ها به گسل دقت کنید

3- گسل معکوس امامزاده داوود: راستای شمال غرب ـ جنوب غرب دارد و از حوالی امامزاده داوود عبور می کند.این گسل معکوس دارای شیبی معادل ?? درجه به سمت شمال شرق است.در حوالی ولنجک این گسل به گسل شمال تهران می پیوندد.

4- راندگی پورکان ـ وردیج: از حوالی پورکان (در مسیر جاده کرج چالوس)تا وردیج و سپس شمال کن و فرحزاد ادامه می یابد ودارای راستای شمال غرب جنوب شرق است.

5- گسل کهریزک: از شمال سلطان آباد در غرب تا کهریزک و سپس شمال شمس آباد در شرق امتداد یافته و راستایش شرقی غربی و طولش بیش از ?? کیلومتر است. این گسل دیواره ای به ارتفاع ??-? متر در آبرفت های جنوب تهران ایجاد کرده است.

اختلاف ? متری در منطقه کهریزک ناشی از گسل کهریزک - به ساختمان مجاور آن دقت کنید

6- راندگی نیاوران: با راستای شمال شرقی ـ جنوب غربی وبا طولی حدود ?? کیلومتر از سعادت آباد تا نیاوران و شمال اقدسیه امتداد می یابد.

7-گسل محمودیه: گسلی با سازوکار کششی واقع در کناره شمالی بزرگراه ترشت با راستای شرقی ـ غربی است.

8- گسل شبان کوثر: در شمال تهران پارس با طول ? کیلو متر و راستای شرقی ـ غربی واقع است.

9- گسل شمال ری: در حوالی عظیم آباد در کناره جنوبی بزرگراه ری ـ بهشت زهرا قرار دارد و دیواره ای به ارتفاع ? متر را بوجود آورده است. امتداد آن شرقی ـ غربی بوده و طولی حدود ?/?? کیلو متر دارد.

10- گسل جنوب ری: ? تا ? متر اختلاف ارتفاع در رسوبات آبرفتی ایجاد کرده است. ?/?? کیلومتر طول دارد و امتدادش شرقی ـ غربی است.

در کل آنچه که برآورد کارشناسان لرزه شناسی و مدیریت بحران است بیشترین آسیب پذیری تهران از ناحیه دو گسل شمال تهران و گسل های ری است. به طوری که بزرگی احتمالی این دو گسل در صورت لرزیدن 8 تا 9 ریشتر برآورد شده است که می تواند مستحکم ترین سازه ها را نیز تحت تاثیر خود قرار دهد. به نقشه زیر توجه کنید : با توجه به نقشه مشاهده می شود که قسمت اعظم مناطق 9، 10، 11، 12، 15، 16، 17، 18، 19، 20 دارای شدت 9 MM (IX) بوده و در صورت فعالیت "گسل ری" محتمل بیشترین خسارت خواهد بود. شدت زلزله در سایر مناطق تهران، بطور عمده 8 خواهد بود. در همین مناطق نیز بدلیل ساختار نامناسب 70-60 درصد ساختمانها در برخی از مناطق، خسارت سنگین دیده یا بطور کامل ویران خواهند شد. تعدادی از ساختمانها نیز بدلیل رعایت اصول ایمن سازی، بدون هیچگونه خسارتی پایدار خواهند ماند. در برخی از قسمتهای شمال شرقی، شمال غربی شدت زلزله 7 (VII) خواهد بود که علت اصلی کاهش شدت در این مناطق، فاصله از گسل و علت دیگر آن نوساز بودن ساختمانها و رعایت اصول ایمن سازی در آنهاست.

با این حال تبعات قدرت و تخریب زمین لرزه فقط منحصر به گسل ها نبوده و عوامل موثر دیگری در افزایش شدت لرزه خیزی و تخریب در تهران وجود دارد.

برخی از این عوامل که اثر بخشی بیشتری دارد و به دو دسته کلی طبیعی و مصنوعی تقسیم می گردد ؛ به شرح زیر است:

1-سطح آب زیر زمینی در تهران : در بخش عمده ای از منطقه تهران و به ویزه در جنوب و مرکز شهر سطح آب زیر زمینی از حد متوسط بالاتر است. این مسئله در شدت بخشی زمین لرزه بسیار موثر است، به طوری که در برخی نقاط جهان که وضعیتی همانند شهر تهران دارند، قدرت تخریب زمین لرزه دوبرابر گزارش شده است. صورت مسئله فقط منتهی به سطح آب زیرزمینی نمی شود، در تهران تعداد بسیار زیادی کاریز (قنات) مفقود وجود دارد که در زیر خیابان های شهر جاری است. بعضا اخباری مبنی بر نشست یک خیابان یا منزلی و یا فرو ریختن بخشی از دیوراه تونل مترو را در جراید و سایت ها می شنوید که بخش عمده ای از آنها متاثر از همین کاریزهاست. دستگاه های مربوطه باید توجه ویژه ای به بحث کنترل سطح ایستابی تهران داشته و همچنین کاریزها و چاه های شهر تهران سامندهی کنند

2- آبرفتی بودن منطقه تهران : مرکز و جنوب شهر تهران بر روی خاک های آبرفتی واقع شده است. از آنجا که زمین های آبرفتی جزء ضعیف ترین زمین ها برای ساخت و ساز به حساب می آیند و پی سازه ها در چنین سازه هایی کمترین استقامت را دارا می باشند، بنابراین بخش عمده ای از ساختمان ها در مرکز و جنوب تهران که عمدتا فرسوده و غیر مقاوم می باشند، در اثر زمین لرزه با بحران واژگونی و از بن فرو ریختن مواجه می گردند. خطر زمین های آبرفتی تا بدان جاست که اگر زمین لرزه ای در شمال تهران روی دهد حد خرابی های منطقه مرکزی و جنوب تهران (بر فرض اینکه تمامی ساختمان ها مقاوم باشند) بیش از کانون زلزله که در شمال تهران می باشد، خواهد بود.

3-ساخت و ساز در حریم گسل ها: عدم نظارت بر مراحل ساخت و همچنین ساخت و ساز غیر اصولی در حریم گسل ها، یکی از مسئل حاد و جدی در خطر زمین لرزه تهران است. نابودی مستحکم ترین سازه های ساخته شده توسط بشر، در حریم گسل های فعال که قدرت لرزه خیزی آنها به 7 ریشتر می رسد قطعی است.

4-منازل غیر مقاوم و غیر استاندارد: بخش عمده ای از منازل مسکونی تهران قدیمی و یا به اصطلاح کلنگی است و بخشی دیگر در عین نوساز بودن، مقاوم و اصولی ساخته نشده است.

5-غیر ایمن بودن سازمان ها ، بیمارستان ها و مدارس: آنچه که در تلفات احتمالی شهر تهران نقش بسیار مهمی را ایفا می کند، مدیریت صحیح بحران است. متاسفانه بخش عمده ای از مراکز هدایت و کنترل بحران هایی چون زلزله، خود غیر ایمن می باشند، آمارهای اولیه خبر از غیر مقاوم بودن حدود 70 درصد بیمارستان هاو مراکز امدادی دارد، به طوری که ساختمان بیشتر آنها فرسوده و عمر تقریبی بیشتر آن ها بیش از 40 سال است. ادارات و مراکز دولتی نیز از این مسئله مستثنی نیستند. اما آنچه که باید مورد توجه ویژه قرار گیرد، مدارس است، وقوع زمین لرزه در طول روز و خرابی ساختمان مدارس، می تواند یک تراژدی بزرگ را رقم بزند.

6-معابر و راههای مواصلاتی غیر استاندارد: یکی از بزرگ ترین مشکلات مواجهه در هنگام زمین لرزه و بعد از خرابی ها ، راهها و معابر هستند که در صورت باریک بودن و غیر استاندارد بودن ، می توانند در افزایش چشم گیر تلفات در منطقه سانحه موثر باشند و آنچه که می توانند این مسئله را بغرنج کند، سازه های شیشه ای و غیر ایمن در کنار معابر است.

7-کمبود زمین های باز در مرکز شهر: یکی از عوامل موثر در امداد رسانی، وجود زمین های باز و فضای سبز گسترده در سطح شهر است که می تواند محل مناسبی برای اسکان اولیه آورگان ناشی از زلزله و همچنین محل مناسبی برای امداد رسانی و حمل و جابجایی هوایی باشد. آنچه که در شهر تهران طی نیم قرن اخیر به آن توجه نشده، عدم توجه به احداث محوطه های باز و فضای سبز است.

8-کمبود مراکز پشتیبانی و امدادرسانی در سطح شهر: عدم ساخت و ساز بیمارستان و مراکز امداد و نجات همزمان با گسترش شهر تهران از یک سو و تعداد اندک ماشین آلات عمرانی برای آوار برداری همگی خبر از روند سخت و پیچیده امداد و نجات مصدومان حادثه در زلزله فرضی تهران می دهد.

9-کمبود ایستگاه های آتش نشانی: با توجه به گستردگی شبکه انتقال گاز در شهر تهران و احتمال حریق در هنگام زلزله ، کمبود ایستگاه های آتش نشانی در سطح شهر و کپسول های آتش خاموش کن در ساختمان ها وهمچنین آموزش ضعیف در این باره؛ آتش سوزی می تواند عواقب بسیار بدی را در شهر تهران رقم بزند. زلزله های سانفرانسیسکو، شانگهای، توکیو نمونه های بارز تلفات بالا در اثر آتش سوزیست.

10-تاسیسات فرسوده آب شهری و برق: بخش عمده ای از تاسیسات آب و برق در تهران فرسوده و دارای ضعف است که در هنگام زمین لرزه باعث افزایش آسیب پذیری محیط زلزله می شود

11-تزئینات داخلی غیر استاندارد در منازل: درصد بسیار بالایی از تزئینات داخلی منازل در ایران تنها بر اساس زیبایی پیاده سازی شده است و هیچ گونه تمهیدات فنی در آنها در نظر گرفته نشده است. به عنوان مثال می توان به آشپزخانه منازل اشاره کرد؛ در آشپزخانه آنچه در انتخاب کابینت از منظر مشتری ایرانی مورد توجه قرار می گیرد، شاید تنها دوام و زیبایی است ، این درحالی است که در کشورهای لرزه خیز مانند ژاپن ، عناصر مهم برای انتخاب کابینت ، حفظ وسائل داخل آن در هنگام زمین لرزه است. شایان ذکر است که در هنگام زمین لرزه هایی با بزرگی 7 ریشتر تمامی وسایل و تزئینات داخلی ساختمان از محل خود جدا شده و به اطراف پرتاب می گرد. حال خود قضاوت کنید که دکورها و آشپزخانه های غیر استاندارد در منازل ما تا چه حد می توانند برای ساکنان خود خطرساز باشند.

12-ضعف آموزش مقابله با بحران در میان خانواده های تهرانی : از مجموع آموزش های انجام شده در طول سال های اخیر که در قالب مانورهای زلزله صورت گرفته، تنها بخش کوچکی از وظایف افراد در قبال وقوع زلزله آموزش داده است. البته مجموعه آموزش هایی که تاکنون دیده اید را جدی بگیرید. برای آنکه متوجه ارزش این آموزش ها شوید، به عکس زیر توجه کنید.اما این مطلب را هم مدنظر داشته باشید که پناه گرفتن شما تنها بخش کوچکی از وظایف شما در حین وبعد از زلزله است.

همیشه آموزش های (هرچند ساده) مانورهای زلزله را جدی بگیرید.

حال که وضعیت موجود برای همه مشخص شد و کمی نگاه نسبت به زمین لرزه تهران واقع بینانه شد، چه باید کرد، باید از این شهر فرار کرد؟! یا خود را واگذار به تقدیر کرد؟! آیا فرصتی باقی مانده یا این که باید انتظار حادثه را کشید.